Çin Mektupları 28 - Çin Şı Huang Di

          Ölümsüz İmparator ve Toprak* Ordusu

                                    History is that certainty produced at the point where                                                              

          imperfectios of memory meet the inadequacies of the documentations.

                                                                                        Patrick Lagrange

Ölümsüzlüğün bir adı da yaşamamaktır. Yaz bunu bir kenara güzel kız; unutacaksın yoksa! Ölümsüzlük ölümün yokluğu değil, yaşamın yokluğudur. Büyük imparator ölümsüzlük iksirini bulmaya çalıştığı için değil, hiç yaşamadığı için ölümsüz oldu. Sadece o mu? Ben ve burada gördüğün binlerce asker de yaşamamış olmamıza borçluyuz bin yılları aşan ömrümüzü. Hikayem uzun, ama tüm diğer uzun hikayelerde olduğu gibi benimkinde de aşk var, hırs var, tutku var, intikam var, ölüm var. Zannediyor musun ki iki bin küsur yıl önceki insanların korkuları ve o korkulara siper olması için ürettikleri çözümleri bugünkülerden farklıydı?

Unutma ki duvarları örenlerle kitapları yakanlar hep aynı kişiler olmuştur. Kitap yakarak geçmişi yok ederler, duvarları örerek geleceği kontrol altına alırlar. Hem şöyle bir bak etrafına? Senin etrafında da yok mu örülü duvarlar, dikenli teller, yol bitti diyen levhalar? Sana ve yaşıtlarına okullarda öğretilen kitaplar kendilerinden öncekilerinin yanlış olduğunu iddia etmeden var olabiliyorlar mı? Tarihin sıvasıdır yalan. Bunu da yaz bir kenara, unutma. O elindeki kitap ne, Sima Çian’ın tarihi mi? Onun bir Hanlı olduğunu biliyorsun değil mi? Han hanedanından bir tarihçinin savaşta bozguna uğratıp, kendi topraklarına kattıkları Çin hanedanı hakkında doğru şeyleri yazabileceğini mi sanıyorsun? Bir de beni dinle, içeriden bir sesin, binlerce yıldır susmuş bir dilin anlatacaklarına kulak ver. Belki farklı bir şeyler söylerim.

Çin Şı Huang Di

Han hanedanından Çang Lian (Cang Liang) tuttu beni, itiraf ediyorum. Yüzyıllardır sustum ama artık konuşma zamanı. Madem buldunuz beni ve benimle birlikte gömülmüş binlerce diğer toprak askeri; gerçekleri birinci elden dinlemeyi hak ettiniz. Çang Lian tutuşturdu elime o 120 cinlik balyozu. “Hadi vur” dedi, saklandığımız yerden imparatorun konvoyu görünür görünmez. Ölümden korkan ve ülkesini bu korkuyla idare eden bir imparatordan ne beklersin? Daha önce iki suikast girişiminden ve bir askeri darbeden sağ kurtulmuş olan imparator tabii ki hazırlıklıydı olası bir saldırıya. En önde giden süslü arabaya saldırdım ben, Çang Lian’ın sözüne inanıp. Oysa; siyah atların çektiği, imparatorluk bayrağıyla donatılmış, çatısı imparatorun yazlık sarayının çatısını andıran bu araba değildi Çin Şı Huang Di’yi taşıyan; arkadakiydi. Arabanın üzerine elimdeki balyozla bir akbaba gibi inip, ahşap yapıyı kağıt gibi parçalara ayırdığımda pişman olmak için artık çok geçti. İmparatorun olması gerektiği yerde olmaması bir yana Çang Lian da kaybolmuştu ortalıktan. Suikast başarısız olmuştu. Artık yakamızı imparatorun askerlerinden kurtarma zamanıydı.

Görebiliyor musunuz beni? 

Heyecanlandın mı? Yüzünden belli. Sakin ol, ağır ağır anlatıyorum. O kaos ortamında ayrı yönlere kaçmak zorunda kalmıştık. Kolay değil, peşimizde yüzlerce asker, imparator ölümden dönmüş, ateş saçan gözlerle sağa sola emirler yağdırıyor. Bir kılıç darbesiyle kafamızı uçuracak olsalar neyse, kanımızı damla damla dökerek öldürürler benim gibileri. Neyse ki başardık kaçmayı. O gün bu gündür görmedim Çang Liang’ı. Bana söz verdiği parayı da alamadım tabii. Oysa tarla satın alıp, geçimimizi başkalarının eline bakmadan sağlayacaktık o parayla. Hepsi hayal oldu.

Tarih bunları yazmaz tabii; o imparatorları yazar, imparatorların arkasından işler çeviren karılarını, cariyelerini, hadımlarını yazar. Saray entrikalarını, o entrikaların sonucunda dökülen mavi kanı yazar. Benim gibi garibanı neden yazsın, bileğimin gücünden, pazularımın direncinden başka neyim var ki benim? Oysa sarayları harekete geçiren halkın durdurulmaz sesi değil midir? Asıl etkin olan, sürekli kaynayan, kaynadıkça tarihi hem üreten hem tüketen halkın sinesi değil midir? Saray erkânının yaptığı kazanın altındaki ateşin ayarıyla oynamaktan başka nedir ki?

Bunlar da kadim dostlarım. Geceleri konuşuruz birbirimizle, hikayelerimizi anlatırız. 

Ne güzel de gülüyorsun! Benim karım da böyle gülerdi. Onun seninkisi gibi sarı saçları yoktu ama, gözleri de yeşil değildi. Bu topraklara ait olmadığın belli. Rüzgârın başka türlü estiği, güneşin başka türlü doğup battığı coğrafyalardan geliyorsun, biliyorum. Diğerlerinden farklısın ama, onlar şöyle bir bakıp, iki üç fotoğraf çekip gidiyorlar. Sen takıldın bana, diktin gözlerini gözlerime, yarım saattir toprağa bulanmış yüzümü inceliyorsun. Değişmeyecek merak etme, iki bin yıldır değişmeyen bu toprak yüz iki dakikada değişir mi? Buzun bile üşüdüğü yerdeyiz biz. Şian’ın kışları ne soğuk olur bilir misin? Zaman bile donar burada, öyle olduğunun en büyük kanıtı değil miyiz bizler? Bu yüzden yazları ve kışları sıcaklığı pek değişmeyen, mağarayı andıran atölyelerde yaptılar bizleri. Aksi halde dayanamaz, çatlardık soğukta. Çatlar ve paramparça olurduk. Öyle bir günde yapılmadık ki, tam on bir yıl sürdü bunca toprak asker, hayvan, araba, araç gereç...Hayatı kopyeledi resmen, hayatın içindekileri. Ölümden korktuğu için ve bir sonraki hayatında yalnız kalmamak için yaptığını yazar kitaplar.

Komutanlar / Rütbeliler

Bana nedense pek inandırıcı gelmiyor bu iddia. Öyle olsaydı o da atası Çin Cin Gon (Qin Jing Gong) gibi canlı canlı gömerdi askerleri. Çin Cin Gon tam 186 askerini gömmüştü kendisiyle beraber. İstese Çin Şı Huang Di yapamaz mıydı aynı şeyi? Yasakları çiğneyenleri gözünü kırpmadan canlı canlı toprağa gömen imparator, ölünce mi merhamete erecekti? Yaşarken yanında tuttuğu onca bilgin ona yardımcı olamamışken, bizim gibi toprak askerlerden mi medet umacak koca imparator? Buna kargalar bile güler. Bizler, bir hiç uğruna öldürdüğü ve vicdanına dev bir kaya gibi oturan masumların simgeleriyiz. Kendi annesinin sevgilisinden olma çocuklarını öldürten bir adamdan bahsediyoruz. Babasını sürgüne gönderen, annesini ev hapsinde tutan, en yakın yardımcılarını kollarından ve bacaklarından atlara bağlayıp dört yana çektirten ve parçalayan bir adamdan. Kitapları yasaklayan ve yasaklı kitapları evlerinde bulunduran bilgeleri idam ettiren, yüz binlerce zavallıyı ölümüne çalıştırıp ülkenin etrafına set çeken bir çılgından. Bugün turistlerin üzerine çıkıp, gülücükler saçarak fotoğraflar çektirdiği o set için kaç yüz bin insan öldü biliyor musun? Çok mu abartıyorum? Konudan mı saptım? Kendimi mi anlatayım? Mutlu şeylerden bahsedeyim. Tamam, madem öyle istiyorsun. Devam edeyim kaldığım yerden.

İşte ben, soldaki mütevazi asker. 

Can Lian imparatora Yin Cen (Ying Zheng) derdi. Anne babasının ona verdiği ad buydu sonuçta. 250 yıldır birbiriyle savaşan ve savaşmaktan ilerlemeye vakit bulamayan yedi hanedanı birleştirdiği için verdiler ona İlk İmparator anlamına gelen Şı Huang Di adını. Neden bu kadar kızgındı Can Lian, söylemedi bana. Duyduğuma göre Han sarayında önemli bir konumu varmış, sözü geçermiş. Çin hanedanının hükümranlığı sırasında kimse onu takmaz olmuş; vezirken rezil durumuna düşmüş senin anlayacağın. İnsan bu, bilge de olsa şerefiyle oynandı mı intikam alma arzusu tüm diğer erdemlerin önüne geçer. Başka zamanlarda bahar çiçeklerine ev sahipliği yapan yürek, intikam duygusunun esiri olduğunda sadece zehirli dikenler yetiştirir. Tüm bilgelikler bir köşeye atılır eskimiş pabuçlar gibi.

İmparatorun adamları çok aradı bizi suikasttan sonra ama iyi saklandım ben. Aylarca dağda kaldım, dönemedim karımın ve çocuklarımın yanına. Bulduğum iri bir ağaca sırtımı dayayıp uyuklarken, yakaladığım bir tavşanın etini çiğ çiğ yerken, çayırlardan topladığım mantarları zehirli olanlarından ayırırken hep imparatoru ve zulmünü düşündüm. Onun zihnine girmeyi istedim, onun gibi düşünmeyi, onun arzularına sahip olmayı. Neydi ona yetmeyen? Başbakan diye atadığı Li Sı’nın çılgın heveslerine kurban ettiği insanların sayısını hesap etmiş miydi hiç?

Yoksa kabullenemediği şey tıpkı etrafındaki diğer insanlar gibi doğmuş olması mıydı? İlk olma arzusu Tanrı olma arzusudur aynı zamanda. Doğmamış, doğurulmamış, geçmişe sahip olmamış, nedeni olmayan bir başlangıç değil midir Tanrı? İmparator Çin Şı Huang Di de Tanrı olmak istiyordu bir bakıma ve bunu sadece ölümsüzlük iksirini yudumlayarak başaramayacağını biliyordu. Çünkü ölümsüzlük geleceği garanti altına almaktı, geçmişi değil. Tanrı'nın öncesi var olamazdı. Bu yüzden yaktırdı Çin Sı Huang Di kendisinden önce ne yazılmışsa. Kendisinden bahsetmeyen tarihin tarih olarak ne önemi vardı? Tarih onunla anlam kazanmalıydı, onun adını andığı için değerli olmalıydı, sadece Çin hanedanından söz etmeliydi. Bu yüzden Çin tarihi dışındaki tarih kitaplarını yasakladı. 460 tane bilge insanı sırf yasak olan şarkılar ve tarih kitaplarını bulundurdukları için canlı canlı gömdüğünü söylerler. Ne kadar inandırıcıdır bu bilinmez. Saray içinde dönüp duran entrikaları biz sıradan insanlar pek duymayız. Ancak dedikoduları gelir kulağımıza, o da kulaktan kulağa ya pireyken deve olur ya da deveyken pire.

Tarih böyle bir şey işte, uzak diyarlardan ziyaretime gelmiş güzel kız. “Yenenlerin yazdığı yalan” klişesine sığınmayacağım merak etme. Değil zaten, yenilenlerin uydurduğu bir laf o. Tarih bir bulmaca, bir çeşit yapboz oyunu. Parçaların büyük bir çoğunluğu eksik olduğu için boşlukları tarihçilerin hayal gücü dolduruyor. İstedikleri gibi ya da içinde bulundukları ideoloji neye izin veriyorsa, ona göre dolduruyorlar boşlukları. Bak şöyle düşün; mutlaka ayrıldığın bir sevgilin olmuştur geçmişte. Seversin, olmaz, ayrılırsın. Olur böyle şeyler.Çok gördüm kalbi kırık genç buralarda, ölü askerlerden medet umarlar içlerindeki yarayı kapamak için. Ayrılırsın ama unutmak kolay değildir. En olmadık zamanlarda aklına gelir sevdiceğinle bir zamanlar yaşadığın güzel anılar. Ne bileyim; birlikte tutup sonra acıdığınız için serbest bıraktığınız bir balık düşer aklına örneğin. Bir başka gün, gözünü gözüne değdirip seni sevdiğini söylediği an belirir aklında. Birkaç gün sonra ansızın elini elinde hissedersin, buruk bir mutluluk doldurur içini. Bütün bunlar olur ama asla sevgiliyi ya da onun yaşattığı aşkı tekrar inşa edemezsin.Parçalar vardır, birbirinden uzak, birbirinden bağımsız. Aradaki boşluklar hayatın devamını mümkün kılar.

Anılar ve onların geride bıraktıkları ayna kırıklarına benzerler. Aynanın tüm parçalarını birleştirsen bile ortaya parçalı bir gerçeklik resmi çıkar, pürüzlü ve kırılgan. Tarih de böyle işte. Tüm parçalar elinde olsa bile olaylar dizisini olduğu gibi kuramazsın. Bakma Sima Çian hakkında atıp tuttuğuma. Başka şansım yok, ben de söylediklerimin çoğunu ondan öğrendim. Bak çıktı işte foyam. Bu kadar çabucak! Neyse! Konu o değil.

Çin Şı Huang Di’yi en çok korkutan şey kendi ölümünden sonra aynanın başkalarının eline geçmesiydi belki de. Bu yüzden kendinden öncekileri karanlığa boğup, başlangıç noktasını belirlemek istiyordu. Peki ya dışarıdan gelenler imparatorluğunu ele geçirir ve adının hükümranlığına son verirse? Bu yüzden birleştirdi kendisinden önceki dört yüzyıl boyunca parça parça yapılmış setleri. Nasıl ki yedi hanedanı kılıcının ucuyla hizaya getirmiş ve kendi adı altında toplamıştı, duvarları da birleştirerek onsuz tamamlanamayan bir işi tamamlama yarışına girişti. Ömrünü verip kurduğu imparatorluğu kuzeyden gelecek barbarlara bırakamazdı.

Duvarı örerken ölen insan sayısı, duvar olmasaydı olası saldırılarda ölecek olan insan sayısından çok daha fazlaydı aslında ama maksat insanların değil, imparatorluğun bekasını sağlamaktı. O kadar çok insan öldü ki ölenleri mezarlığa gömme ihtiyacı bile görmediler. Duvarın içine gömdüler pek çok işçiyi. Analar babalar yıllarca çocuklarını sakladılar imparatorun adamlarından. Çünkü biliyorlardı çocuklarını gönderirlerse bir daha göremeyeceklerdi. İmparatorun umurunda değildi ölen yüz binlerce insan. İnsanlar bugün vardı, yarın yoktu. Kendisini başlangıç olarak ilan ettikten sonra, duvarı örmesi bir seçenek değildi, zorunluluktu. Hem duvar, sadece barbarları dışarıda bırakmakla kalmıyordu, Çinli halkı içeriye kilitleme işini de görüyordu. Bir bakıma kuzeydeki göçebelere "Siz orada kalın, koyun ve at yetiştirin. Yurtlarda yaşayıp, yak sütü için. Biz burada uygarlığı geliştirelim. Kentler kuralım, yasalar yapalım." İşte bu yüzden başlangıç çizgisi korunmalıydı, sonsuza kadar referans noktası olarak kabul edileceği için yıkılmasına izin verilmemeliydi. Ancak duvar ile mümkündü geçmişin yokluğunu devam ettirmek. Bunun için elinden geleni ardına koymayacaktı.

Altı uğurlu sayısı mıymış? Kitapta mı yazıyor? Ben duymadım öyle bir şey. Sima Çian’ın uydurması olabilir. Çok şey uydurmuştur o, güzel şeyler yazacağım diye. Bir da Hanlı o, biliyorsun. Ne kadar güvenebiliriz ki söylediklerine? Bak gene başladım, ben kim oluyorum ki! Şunu dememe izin ver yalnız. Ölümsüzlük peşinde koşan birisi varsa o da Sima Çian’dır. Belki de hadım edildiği için ölüm karşısında başka bir çaresi yoktu. Yazarları, sanatçıları anlamak zordur. Her şey kendilerinin etrafında dönsün isterler, sürekli ilgi alaka talep ederler. Zordur böylelerinin iştahını doyurmak. Uzak durmak lazım, insanlara değil de insanlığa yarar sağlamak isteyenlerden. Çünkü o muhteşem eserleri vermek için birkaç insanın hayatına ve enerjisine muhtaçtırlar. Bu ihtiyacı da etraflarında biriken eş, dost ve hayran halkasından karşılarlar. Onların hayatını sömürür, onların iyi niyetlerini suistimal ederler. Bunu yaparken de kendi şaheserlerini vermekte oldukları için asla suçluluk duygusu hissetmezler. 

Su Fu'nun beş yüz erkek beş yüz kızla yola çıktığı gemi. 

Bırak şimdi Sima Çian’ı. Büyük tarihçiydi deyip geçelim şimdilik. Ben aylar sonrasında köyüme döndüğümde imparatorun askerleri gençleri topluyorlardı evlerden. Yok, savaş için değil. Ölümsüzlük iksirini almaya doğuya doğru yolculuk ederken Taoist simyacı Su Fu’ya yol arkadaşlığı etmeleri için. Sakladım çocuklarımı haberi duyar duymaz. Sezmiştim gidenlerin bir daha dönmeyeceğini. Bazılarına göre o gidenler Japonya’ya varmışlar. Dönmemek için daha iyi bir neden olabilir miydi?  Dönseler bile ellerinde ölümsüzlük iksiri olmadığı için yaşatmazdı imparator onları. Gidip de dönmemeleri bundandı belki de! Hem zaten imparator üç defa Çi Fu adasına gitmişti bin adet genci gemilere bindirip, bilinmez sulara göndermeden önce. Çi Fu dağındaki ölümsüzlük dağına çıkıp, ölümü yenmekti amacı. Üç defa başarısız olduktan sonra, üzerine bir de kocaman bir gemi dolusu genç tarafından ahmak yerine konunca iyice çıldırmış olmalı.

İmparatorun mezarı o tepenin altında. Henüz açılmadığı için ziyaretçiler pek bir şey göremiyorlar. 

Bundan sonraki hayatı ölümü düşünmekle, simyacıların kendisi için hazırladığı içinde cıva olan o karışımları yutmakla geçti. Yine saraydaki şarlatanların tavsiyesine uyup önüne gelenle yatmaya başladı. Seksin ölümsüzlüğe giden en kolay yol olduğuna inandırılmıştı bir kere. Tüm bu çabalarına rağmen, kırk dokuz yaşında, ülkeyi teftişe çıktığı bir yolculuk sırasında öldü. Ölmeden önce çok konuştuğu, saldırganlaştığı ve iyice paranoyak olduğu söylenir. Bu kadar genç yaşta ölmesinde tükettiği cıvanın etkisi var tabii ki! İroniye bakar mısın? Ölümsüz olacağım diye hayatını harca, löp löp içi yut cıva dolu hapları ve sonunda kendi hevesinin kurbanı ol. Benim karım basit bir hayat yaşadı ama yetmiş üç yaşında, torunlarının ve torunlarının çocuklarının yanında, huzur içinde can verdi.

İmparatorun öldüğünü hemen ilan etmedi başbakan Li Sı. Uzun süre sakladı ölüm haberini halktan. İsyan çıkar, imparatorluk dağılır diye birkaç hadım ve başbakan Li Sı dışında herkes imparatoru yaşıyor bildi. Sıradan günlerde yaverler nasıl imparatorun arabasına girip çıkıyorsa, aynı şekilde girip çıkmaya devam ettiler, mühürler aldılar, imparatora yemek götürdüler. Başkente iki ay mesafe vardı daha. Bu yüzden imparatorun arabasının arkasında balık taşınmasını emretti Li Sı. Böylece imparatorun yaz sıcağında çabucak çürüyen bedeninden yayılacak koku balıklardan yayılacak iğrenç koku tarafından bastırılacaktı. İşe de yaradı yöntem. Kimsenin haberi olmadı ölümden, kafile başkente varana kadar.

Çin Şı Huang Di'nin heykeli. 

Kendisi öldü ama efsanesi ölümüyle bitmedi Çin Şı Huang Di’nin. Ölümünden on bir yıl önce başlattığı toprak askerler ve dev türbe projesi bitmişti. Etrafı cıvadan ırmaklar tarafından çevrilmiş bir mezara gömüldü bedeni. Nasıl ki yaşarken cıvanın kendisini ölümsüz yapacağına inanıyordu, ölünce de ruhunun cıvadan denizler tarafından korunacağına inanmıştı. Yaşarken canlarına aldığı insanların acı içindeki ruhları kendisini ölümden sonra rahat bırakmaz diye topraktan maketleri türbesinin birkaç kilometre uzağına gömdürttü. Böylece ruhu rahat edecekti gideceği yerde. Adalet yerini bulmayacaktı belki ama gerçek bir imparator gibi etrafı askerler tarafından çevrilmiş türbesinde istirahat edecekti.

İmparatorun mezarının etrafından alınan toprak örneklerine göre topraktaki cıva yoğunluğu dağılımı. Efsaneyi doğrular bir yanı var gibi.  Yine de mezar açılana kadar bilinemeyecek işin aslı. 

Aklına takılmıştır. Ben nasıl geldim buraya. Hem imparatora suikast düzenle hem de onun yaptırdığı toprak orduda yer al. Zor olmadı. Toprak askerler yapılırken yakınlarda bir tarladan kil çekiliyordu ve güçlü adamlara ihtiyaç vardı. Gittim ve çalıştım orada. Bu sırada yetmiş sekiz numaralı ustanın gözüne girdim. Mankenleri yaparlarken toplamda sekiz tane yüz maskesi kullanıyorlardı. Kalıplardan çıktıktan sonra her bir yüz için yaşayan bir askerin yüzü toprak heykellere işleniyordu. Hem kollar ve bacaklar da ayrı yerlerde yapılıyordu. Bir çeşit fabrika gibi yani, parçalar ayrı ayrı yapılıyor ve ardından bitmiş parçalar montaj atölyesinde birleştiriliyor. Ardından da bireysel detaylar ekleniyor. Her biri iki metre boyunda, üç yüz kilogram ağırlığında, sayıları sekiz bini bulan bunca toprak insan başka nasıl yapılırdı ki zaten?

Neyse, dedim ya, yetmiş sekiz numaralı ustayla -toplamda seksen yedi usta vardı- arkadaş olduk. Bizim köydendi zaten, uzaktan da olsa akraba sayılırdık. Bir gün yüz hatları kopyalanacak askerlerden birisinin öldüğü haberi geldi. Bir haftadır ateşler içinde yatıyormuş, yüzü gözü şişmiş, tanınmaz haldeymiş son nefesini verdiğinde. Onun yerine acele birisi konmalıydı çünkü aksi takdirde üretim aksayacak, işler ertesi güne sarkacaktı. Böylesi bir ertelemeyi engellemek içi beni çağırdı usta. Hem zaten askerlere yakışan bir bedenim varmış onun dediğine göre. İri omuzlarım, geniş bileğim, yaba gibi ayaklarım varmış.Asker olmamam büyük bir ayıpmış. Tek eksiğim rütbemmiş. Onu da ölen askerden ödünç alıp beni oracıkta asker yaptı. Kimse de anlamadı asker olmayan birisinin araya kaynadığını.

İşte o gün bugündür buradayım ben. Bugün seninle konuştuk, yarın bir başkasıyla. Dinleyenlere anlatıyorum kendimi, iki bin iki yüz küsur yıl önce olanları. Çoğu dinlemiyor, yarıda bırakıp başka sayfalara geçiyor. Ne diyeyim, sizin de işiniz zor. Bu zamanda bir şeye yoğunlaşmak neredeyse olanaksız. Elinizde o telefonlar, dünyayı taşıyorsunuz her daim yanınızda. Arkadaşların çağırıyor bak. Hadi git şimdi, ülkene selamlarımı götür. Beni unutma…

---

* İngilizcede Terracotta Soldiers deniyor. Terracotta, Latince bir bileşik kelime, Pişmiş Toprak anlamına geliyor. Türkçe Wikipedia Terracotta Soldiers için Toprak Askerler çevirisini uygun görmüş. Ben de oradan aldım. 

Kaynakça:

http://en.wikipedia.org/wiki/Terracotta_Army

http://en.wikipedia.org/wiki/Qin_Shi_Huang

http://en.wikipedia.org/wiki/Li_Si

http://www.amazon.com/Qin-Shi-Huangdi-Historical-Biographies/dp/1403437122

Şu anda bu kitabı okuyorum. Sima Çian'ın İlk İmparator hakkında yazdıklarının bir özeti niteliğinde bu kitap. http://www.amazon.com/The-First-Emperor-Selections-Historical/dp/0199574391/ref=pd_cp_b_1

Fotoğrafların hepsi wikipedia'dan. Kendi çektiğim resimleri kullanmadım, kalite yönüyle iyi olmadıkları için. Bir kısmını aşağıya ekliyorum.

Meraklısına aşağıdaki filmi tavsiye ederim. Oyunculuk çok iyi değil ama imparatorun hayatını özetlemesi açısından güzel bir yapım. Yukarıdaki cıva yoğunluğu dağılımı grafiğini bu filmden aldım.