Monet sergisinde bi’halt yoktu. Tamamlanmamış ya da kendisinin
bile çok ilgilenmeyip, savsakladığı tablolarını getirmişler. Nerede Monet’nin o
rengarenk, bakınca insanın içine baharı getiren, şöyle gözlere bayram yaşatıp
nerdeyse insanı resimdeki bahçelere, bağlara çeken tabloları; nerede bizim
sergide gördüğümüz hilkat garibeleri. Bir sanat eleştirmeni olmadığım için ve
resim sanatıyla çok yakından ilgilenmediğim için uzun uzun yazamayacağım ama bu,
güzel olmayandan anlamıyorum anlamına gelmez. Hatta güzel olmayandan anlamak
güzel olandan anlamaktan daha kolaydır diyebilirim çünkü güzel olmayan hiçbir
kıpırtıya yol açmaz insanın içinde, hiçbir rahatsızlık vermez.
Google’da “Monet” yazsam ve çıkan resimlere baksam, daha çok
haz duyar, daha çok keyiflenirdim. Gerçi otları, böcekleri, çiçekleri çizip durmuş
hayatı boyunca. Tamam, renklerle şiirler yaz, yeni yöntemler dene, kendi
akımını kur ama ara sıra da gözlerini o otlardan, böceklerden ayırıp, insanların
dertlerine, acılarına yönelt. Picasso da abudik-gubidik resimler yapıp kübizme
ön ayak oluyordu ama Guernika’yı es geçmiyordu, hem de en kesif, en şiddetli
renkler ve imgelerle. Kore savaşı hakkında yaptığı (Massacre in Korea) tablosu bile var, Picasso’nun.
Monet’nin sanatının değerini bilemem ama sanatçının bir
insan olarak değeri, insanlığın ortak acılarına parmak basıyor olmasıyla
ilintilidir. Hiç sanmıyorum hazretin yaşadığı devirde, Fransa el bebek gül
bebek, kendi halinde yaşıyor olsun. O bahçesindeki Japon köprüsünü bilmem
kaçıncı defa, farklı renklerle resmederken, Fransa; Vietnam’ın, Kamboçya’nın ve
daha pek çok ülkenin kanını emmeye devam ediyordu. Bu ülkelerin kanları emilip,
enerji paketleri halinde Fransa’ya peşkeş çekildiği için Fransa güçleniyor,
zenginler paralarını otun bokun resmine gocunmadan yatırabiliyor, bundan
nemalanan sanatçılar da inzivaya çekildikleri bağlarda, bahçelerde;
leylakların, göletlerin, nilüferlerin, akşam yürüyüşlerinin, sabah çaylarının
resimlerini yapabiliyorlardı. Ondan sonra da gelsin yok “Avrupa kültürün
merkezidir.”, yok “Avrupa’nın sanatı yücedir.” Yok “Avrupa’nın aklı şöyle üstündür” falan
filan. Bu tip ırkçı laflara Chris Harman çok güzel yanıt veriyordu kitabında: Madem
o kadar üstündü neden ortaçağda doğunun gerisinde kalmıştı. Neyse, gereğinden fazla zaman ayırdım Monet’ye.
Hiç aklımda yoktu oysa! Seul’de Andy Warhol sergisini gezdiğimde de benzer bir
hayal kırıklığı yaşamıştım. Onun acısını, ertesi gün Brazilya’lı bir
fotoğrafçının Afrikalı kabileleri resmettiği muhteşem bir sergiye giderek
telafi edebilmiştim. Bunun için de bir şeyler bulmalıydım.
Müzeden çıkar çıkmaz, yolun karşı tarafına geçtim ve sahilde
ayaklarımı sallandırarak oturdum. Ne de olsa hava güzel, belki de yazdan kalma
günlerin sonuncusu yaşanıyor, boğazın suyu cam gibi berrak, çakılları,
yosunları tek tek seçebiliyorum, yakamozlar raks ediyor ayaklarımın dibinde,
kayalardan kurtulmuş bir midye ufak dalgaların ritmiyle vals yapıyor sanki.
İleride Fatih köprüsü, beride “hadi rastgele” deyip oltalarını suya daldıran
amatör balıkçılar, arkamda romatizmalı dizlerini artık ısıtmayan güneşe tutan
yaşlı bir amca ve onun yanı başında yere boylu boyunca uzanmış güzel bir köpek…
Yoldan geçen bir adam çay satıyor, ben de alıyorum keyfime keyif katmak için.
Kağıt bardakta verdiği çay bana üniversite kantininde içtiğim çayları
anımsatıyor. Ben İstanbul’un boğazına asla doyamayacağım sanırım. Öyle güzel,
öyle kıpır kıpır bir duygu içimde, yolun altında kalan oyuklara girip çıkan
deniz suyu gibi kıpraşıp duruyor. Çantamdan sabah okumaya başladığım kitabı
çıkarıyorum: Paris ve Londra’da Beş
Parasız.
Genel kanının aksine, ben Orwell’ı 1984’den ya da Hayvan
Çiftliği’nden dolayı değil de başka bir kitabından dolayı severim. Bu iki
kitapta zeki bir yazarın, kurgu kabiliyetini ve nitelikli yazınını görürüz. Ben
Orwell’ı “Burma Günleri” adlı yapıtıyla sevmiştim. Post-sömürgeci edebiyatın
kültlerinden birisidir bu yapıt. Orwell çok iyi analiz eder, sömürenin ve
sömürülenin arasında kalıp, sömürenden yana tavır takınan yerli hainleri.
Hindistan’dan Bangladeş’e, Malezya’dan Mısır’a pek çok ülkeyi sömüren Avrupa
ülkelerinin aslında ellerindeki en büyük silahtır bu yerli hainler. Onların
sayesinde sefil halk ayaklanmaz, onların ikiyüzlülükleri yüzünden sömürü çirkin
yüzüyle çıkmaz halkın karşısına. Bu hainler yumuşatırlar kan emicilerin bitmez
tükenmez iştahlarını. Beyaz sahiplerin halka yardım ettiklerinden, ülkeye
yatırım yaptıklarından dem vururlar. Onların yüzünden halk müteşekki olacağına
müteşekkir olur sömürgecilere. Sartre da anlatır bunları “Hepimiz Katiliz”de.
(Burada parantez açıp bir noktayı ekleyeyim. Başkalarını
bilmem ama bana göre bir yazarın her yönde mükemmel olması gerçekten olağanüstü
bir durumdur. Mesela Orhan Pamuk kurgulama ve hikayeleme konusunda kendisini
geliştirmiş ve yıllar süren bir çalışmayla ustalaşmıştır. Gerçekten de Kara
Kitap, Beyaz Kale, Benim Adım Kırmızı gibi yapıtlar Türkçe edebiyatta eşine az
rastlanır bir kompleksliğe, ayrıntı zenginliğine ve kurgu derinliğine sahiptir.
Fakat bu Orhan Pamuk’un dilini mükemmel yapmaya yetmez, basittir onun dili, bazen
yanlış veya eklektik göründüğü de olur. Hatta O.P.’nin dili o kadar yavandır ki
ben “Benim dilim O.P.’ninkinden iyidir.” desem kendimi övmüş olmam. Bu konuda
eleştirmenler sayfalarca yazmıştır, bu yüzden bilineni tekrar etmeye gerek yok.
Bunun yanında Aziz Nesin karmaşık kurgular denemez ama günlük hayatın
karmaşasını ve çelişkilerini kısa gülünç öykülerle çok iyi resmeder. Onun kadar
güldüren, düşündüren, fotoğraf çeker gibi toplumun ve kişilerin hallerini,
tavırlarını anlatan başka yazar var mı? Dil konusunda ustalaşmak ise başka bir
alana, belki şiire biraz daha yaklaşmaya bağlı bir şey. Dil konusunda, hem
Türkçe’nin sınırlarını zorlaması yönüyle hem de Türkçe sözcüklere
düşkünlüğüyle, ben Bilge Karasu’yu severim. Onun metinlerini okurken iyi bir
sürpriz paketini açıyormuşum gibi geliyor hep. Karasu’nun denizin serinliğine,
küçük kasabalara, akşamüstü alacakaranlıklarına, adaların sessizliğine olan
hayranlığı da etkiliyor bir okuyucu olarak beni. Sonra bir de epik eserleriyle
Yaşar Kemal vardır. Yerli Tolstoy’dur Kemal. Onlarca karakter, onlarca olay,
gerçek insanlar, gerçek hikayeler, acılar, aşklar, dertler, sevinçler…
İngilizcede “larger than life” denilen cinsten romanların yazarıdır Yaşar
Kemal. Dolayısıyla Pamuk okurken kurgunun derinliğine ve karakterlerin usul usul
değişimine, Nesin okurken fotoğraftaki detaylara ve yazarın matrak oyunlarına,
Karasu okurken betimlemelerin inceliğine ve dilin ustalıklı kullanımına, Kemal
okurken birbirine bağlı hikayelerin sihirli açılımlarına ve insanın olası en
kısa özetine odaklanırım. Böylece gereksizce yormam kendimi yazarın bana
veremeyeceği nitelikleri yazardan bekleyerek.)
Orwell, şimdi okuduğum kitabında Paris’teki yoksulluk
günlerini anlatıyor. Günlerce aç kalışını, yiyecek bir şey bulamayışını, Rus
bir arkadaş edinip açlığa ve sefalete birlikte başkaldırışlarını. Kimi zaman
yürek burkan hikayeler okuyorum, kimi zaman da gülünesi ve ders alınası. –Orwell’ın
üç gün ağzına tek lokma koymadan sokaklarda sürtüyor olması ne kadar insanın
yüreğini derinden burkuyorsa, Paris’in ünlü bir fahişesinin adını taşıyan
otelde geçen “Dahl öyküsü” tadındaki anı da o derece güldürüyor.- Anlaşılan
Orwell da naif bir kişilikmiş. Aç kalıyor ama kimseye el açmıyor. Bunu
yaparken, sürekli yürüyerek geçtiği sokaktaki bakkalın çakkalın ona ne
diyeceğini hesaplıyor kafasında. Onlardan alışveriş yapmadığını anlamasınlar
diye en ufağından ekmekleri –çavdar ekmeği yuvarlak olduğu için onu tercih
ediyormuş- cebine tıkıştırıp geçiyor önlerinden. Boris’le paraları birleştirip zar
zor yiyecek bir şeyler aldıklarında bile naifliğinden ve iyi niyetinden ödün vermiyor.
Şöyle diyor kitabın 53. sayfasında:
Tek kulplu, derince
bir tavayla bir kâsemiz ve tek bir kaşığımız vardı. Her gün hangimizin tavayı –tava daha çok yemek
alırdı-, hangimizin kâseyi alacağı konusunda birbirimize ikram yarışına
giriyorduk. Her gün de önce Boris pes ediyor ve tavayı alıyordu. Sesimi
çıkarmadan öfkeleniyordum.
“Sesini çıkarmadan öfkelenme”dir aslında naifliğin anahtar
karakteri. İçine atmak, başkası için kendini paralamak, sessizce içinde büyüyen
bir kin bulamacının seni ele geçirmesine izin vermek ya da o bulamaçta
amansızca boğulmak. Kimi zaman bunun yazarlarda sıkça görülen bir karakter
olduğunu düşünüyorum. İçlerine atıyorlar ve sonra da rahatlamak için
yazıyorlar. Yazmazlarsa patlayacaklar, delirecekler, bir ur gibi genişleyen “ezilmişlik”
veya “haksızlığa uğramışlık” psikolojisi akıllarını esir alıp, belki doğrudan
zihinsel belki daha da ileriye gidip psikosomatik rahatsızlıklara neden olacak.
Yazarlığın bir sağaltım aracı olması bundan mı acaba?
Böyle bir şeyi iddia etmek fazlasıyla öznel bir yaklaşım
olur çünkü ben sıklıkla “sesini çıkarmadan öfkelenen” birisiyim. Belki
geçmişimdeki itaati esas kılan yaşam tarzının bir etkisidir bu, itiraz etmeden
denileni yapma geleneğinin bir sonucu. Maalesef geçmişime gidip yaşanmışları
değiştiremem ve maalesef içimde büyüyen öfkeyi yazmanın dışında bir çare
bulamam. Hele Türkiye gibi bir ülkede, çalışma ortamında bile “Sesini çıkarma,
denileni yap” mantığıyla yönetiliyorsanız, düşünen bir insan olarak
öfkelenmemeniz imkânsızdır. Ancak “ben işimi yapayım, paramı cebime koyayım,
aileme bakayım, gerisi önemli değil” mentalitesiyle çalışırsanız, akıl sağlığınız
yerinde kalır, geceleri deliksiz uyursunuz, gündüzleri dinç görünür, akşamları
arkadaşlarla takılıp biraları tokuşturabilirsiniz. Bir şeyleri
değiştiremediğiniz gibi zırnık takmazsınız etrafınızdaki saçmalıklara.
Orwell iş ahlakı konusunda da naifliğinin kurbanı oluyor.
Yeni açılacak bir Rus lokantasında çalışacağına dair söz veriyor birilerine ama
bu arada lüks bir otelin lokantasında bulaşıkçı olarak çalışmaya başlıyor. Otelin
personel şefi Orwell’a bir aylık iş teklif edince, bunu kabul etmiyor çünkü Rus
lokantasına söz vermiştir ve on beş gün sonra orada çalışmaya başlayacaktır. Bu
olayı akşam Boris’e anlatınca Boris’in tepesi atıyor. Orwell’a okkalı küfürler
ve hakaretler ediyor.
“Aptal, aptalın teki!
Hemen silkip atacaksan sana niye iş buldum ki ben sanki? Nasıl olur da öteki
lokantanın lafını edecek kadar kaçık olabilirsin? Bir aylığına söz verip başka
hiçbir şey demeyecektin. “
“Bırakmak zorunda
kalabileceğimi söylemek daha dürüst geldi.” diye karşılık verdim.
“Dürüst, dürüst
gelmiş! Dürüst plonjor (bulaşıkçı) diye bir şeyi kim duymuştur acaba? Mon ami, “Bütün
gün şurada çalıştın. Otelde çalışmanın ne olduğunu gördün. Bir plonjörün onur
diye bir şey taşıyabileceğine aklın kesiyor mu?”
Evet, ya onurunla çalışacaksın ya da onurunu bir yana
bırakıp, işlerini yoluna koyacaksın. Orwell, o akşam otele dönüp tükürüğünü
yalıyor, sözleşmeyi imzalıyor. Yani öğreniyor piyasanın bir numaralı kuralını
kendi ahlak prensibini çiğneme pahasına: Asla senin hakkında gereğinden fazla
bilmelerine izin verme. Yüzlerine gül ama alttan alta işini de hallet. Baktın
daha güzel bir iş buldun, bas git sesini çıkarmadan. Bir otel işletmecisi için
çok ürkütücü olmasa bile bir okul yöneticisi için korkutucu bir plandır bu. Geçmişte
çalıştığım okullarda yapanlar olmuştu böyle şeyleri. SIS’deki Amerikalı
matematik öğretmeni bir sabah okula gelip, istifasını vermiş ve hiçbir gerekçe
göstermeden ülkesine dönmüştü. Onun dersleri de yeni bir öğretmen bulunana
kadar bana verilmişti. Vietnam’daki okulda da okula yeni gelen bir hoca başka
bir iş bulduğunu öğrendiği gün istifasını vermişti.
İşte kafamda bu düşünceler, elimde Orwell, önümde boğazın
suları –hop desem içine düşüp boğulacağım-, bir süre oturdum orada. Çayım
bitip, J sabırsızlanınca da kalktık yürüdük İstinye’ye kadar. Biraz
alışverişten sonra eve geldik. Facebook’da gezinirken bizim U’nun Beyoğlu’nda
olduğunu fark ettim. Hemen bir kısa mesaj gönderdim, akşam buluşalım diye. Saat
7:30 gibi Beyoğlu’nda Baraka barının balkonuna oturmuş, bir yandan İstiklal
caddesinin kalabalığını kuşbakışı gözlemlerken, bir yandan da eski günlerimizi
konuşuyorduk. Vietnam’da sürekli gittiğimiz Koreli matrak bir adamın işlettiği
bar-lokantada başımıza gelenleri konuştuk kahkahalar eşliğinde, üç Koreli misyoner
kadınla aynı masaya oturup onları nasıl çileden çıkardığımızı, mekanın
sahibinin Afrikalı kadınlar hakkındaki atıp tutmalarını… Sonra Phu My Hung’daki
derenin kenarında sabaha karşı şiirler okuyup, gezinmemizi anlattık
birbirimize. Motor üzerinde yeni açılacak bir üniversiteyi aramaya çıkıp, 3-4
saat sonra eli boş dönüşümüzü, Vietnamca kursuna gidip hiçbir şey öğrenmememizi,
S abinin Vietnam tutkusunu, Nha Trang’daki Meze Lokantasını…
Eve geldiğimde kafam dumanlıydı, bulutsu gözlerle aradım
buldum yatağı yorganı, çabucak da uyudum. Unutmuştum Türkiye’de olduğumu. Sanki
Phu My Hung’da gece geç vakte kadar demlenmiş, gece yarısına doğru da eve
gelmiştim, sanki ertesi sabah %99 olasılıkla yine güneşli olacaktı, sanki sabah
soğuk suyla banyo yapıp, motoruma binip okula gidecektim, sanki Türkiye hep
uzaklarda, “You can’t go home again*” cinsinden bir ukte olarak kalacaktı.
İlgilisine: You
Can’t Go Home Again, Thomas Wolfe’un 1940 yılında yayınladığı romanın adıdır.
Romanın konusu, İngilizcede “Reverse Culture Shock” diye adlandırılan, bir
insanın yıllar sonra doğup büyüdüğü topraklara dönüşünde yaşadığı hayal
kırıklıkları ve çeşitli adaptasyon sorunları. Kitabın adı, kitabın içinde
geçen şu paragraftan alınmış:
You can't go back home to your family, back
home to your childhood ... back home to a young man's dreams of glory and of
fame ... back home to places in the country, back home to the old forms and
systems of things which once seemed everlasting but which are changing all the
time – back home to the escapes of Time and Memory.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder